Burgers verenigen zich in coöperaties: ‘Zeggenschap houden over warmte’

Door met hun wijk, dorp of stadsdeel te kiezen voor een collectieve duurzame warmtevoorziening brengen inwoners de warmtetransitie van onderaf in beweging. Een van deze initiatieven, project Warm Heeg, is aangesloten bij Nieuwe Warmte Nu. Een bewonersinitiatief starten én volhouden heeft veel voeten in de aarde, daar weet projectleider Lucie Gelderblom van Warm Heeg alles van. Het project is daarom ook verbonden aan koepelorganisatie Energie Samen. Daar werkt Krijn Korver als kennisontwikkelaar. In dit interview delen ze hun ervaringen.

Wat is jullie rol bij Warm Heeg en Energie Samen?

Lucie: “Als dorpsbewoner doe ik mee aan Warm Heeg en ik ben de projectleider. Dat laatste sluit aan bij mijn vakgebied. Ik begeleid als zzp’er opdrachten in de publieke sector op het gebied van duurzame ontwikkeling.”

Krijn: “Ik was jarenlang docent en bij Energie Samen ben ik ook bezig met kennisontwikkeling. Die kennis haal ik op bij bewonersinitiatieven voor warmteprojecten. Energie Samen verzamelt en deelt deze.”

Wat doen Energie Samen en Warm Heeg binnen de warmtetransitie?

Krijn: “Als koepelorganisatie ondersteunen wij bewonersinitiatieven voor collectieve projecten. Vanaf het moment dat mensen starten kunnen ze bij ons aankloppen. Een aantal koploperprojecten, waaronder Warm Heeg, zijn al ver. Sommige kunnen bijna starten met de aanleg van hun warmtenet. We hopen dat andere coöperaties met de ervaringen van de koplopers het proces sneller kunnen doorlopen. Ons doel is dat er in 2030 1.000 coöperatieve warmteprojecten zijn in Nederland.”

Lucie: “Warm Heeg wil een coöperatieve warmtevoorziening regelen, los van fossiele brandstof. Die voorziening moet haalbaar en betaalbaar zijn voor iedereen. Het liefst zien we dat alle 1.130 huishoudens meedoen. In 2023 hebben we campagne gevoerd voor 75 procent deelname. Dan zouden we zelfstandig verder kunnen met financiering door een bank. We kwamen uit op 43 procent. Een mooi resultaat, maar niet genoeg. Sommige inwoners zagen te veel onzekerheden, anderen hebben nog een goedkoop energiecontract. We kunnen door als de gemeente garant staat. Die beslissing ligt bij de gemeenteraad. Bij groen licht kan de schop eind 2024 de grond in en is het warmtenet in 2026 klaar.”

Wat maakt coöperatieve projecten anders dan andere warmteprojecten?

Lucie: “Binnen Nieuwe Warmte Nu zijn wij het enige coöperatieve initiatief. Tijdens de bijeenkomsten voor vliegwielprojecten viel me op dat voor ons tariefstelling voor bewoners veel belangrijker is dan in andere projecten. Dat is omdat wij geen vermogen en geen andere bron van inkomsten hebben. Een volgende keer zouden we als eerste zorgen dat we zelf stroom opwekken, want dan heb je een andere uitgangspositie, ook financieel. Wij zijn afhankelijk van subsidies en bewonersdeelname.”

Krijn: “Pasgeleden was ik bij een rondleiding bij de geothermiebron in Delft. De TU gaat die warmte afnemen en er is samenwerking met woningcorporaties die al blokverwarming hebben. Met zo’n collectieve warmtevoorziening kom je niet bij bewoners achter de voordeur en hoef je dus pas in een veel later stadium met hen te communiceren.”

Waar zien jullie kansen om de warmtetransitie te versnellen?

Lucie: “Er is allereerst geld nodig vanuit de overheid voor ontwikkeling van projecten.”

Krijn: “En continuïteit in financiering. Nu moeten initiatiefnemers vaak na elke fase op zoek naar investeerders voor de volgende fase. Ik zou ook willen dat de overheid meer besluitvaardigheid toont, bijvoorbeeld over wanneer een wijk van het gas af gaat. Dan gaan mensen op zoek naar een alternatief. Verder zijn meer lokale en regionale professionals nodig om bewonersprojecten te begeleiden en is de kennis bij lokale ambtenaren nog niet overal op orde. Daardoor zien gemeenten bewonersinitiatieven nog te vaak als hobbyproject of als bedrijf, waardoor ze aan regels moeten voldoen die niet bij hen passen.”

Lucie: “Garantstelling is belangrijk. Als een gemeente of garantiefonds zekerheid biedt, zullen banken eerder meewerken. Wat verder kan helpen is vereenvoudiging bij het aanvragen van subsidies. Voor Heeg moeten straks honderden bewoners individueel papieren invullen, voor veel mensen een lastige of zelfs onoverkomelijke klus. Het zou enorm schelen als dat collectief kan. En tot slot: het succes van gerealiseerde projecten delen.”

Wat zien jullie als belangrijkste knelpunt op dit moment?

Lucie: “Alle punten hierboven hebben we linksom of rechtsom opgelost. Momenteel zitten we in het vergunningentraject. Al die dingen kosten tijd en het is moeilijk om bewoners jaren enthousiast te houden. Hoe langer het duurt, hoe meer mensen hun vertrouwen in het project verliezen en bijvoorbeeld zelf een warmtepomp aanschaffen. Je moet vaart maken, anders verlies je het momentum…”

Krijn: “… terwijl alleen al verschillen in regelgeving tussen overheden vertraging veroorzaken. Verder hoor ik binnen Nieuwe Warmte Nu discussies over opschalen. Het sociale proces met bewoners leent zich daar niet voor. Je moet steeds weer gesprekken aangaan en daar tijd voor maken.”

Hoe kunnen de projecten van Nieuwe Warmte Nu en Energie Samen elkaar versterken?

Lucie: “Je kunt enorm veel leren van andere projecten. Daarom zijn wij aangesloten bij allerlei platforms, waaronder Energie Samen.”

Krijn: “Onze koploperprojecten moesten alles zelf uitvinden. De samenwerking met Nieuwe Warmte Nu kan opleveren dat nieuwe projecten niet meer alles zelf hoeven te doen. Als anderen zich bezighouden met de warmtebron en het warmtenet, kan de coöperatie zich richten op de communicatie met bewoners. Mogelijk gaan meer van dat soort constructies ontstaan. Dan komt er verbinding tussen de technische en de sociale kant van het proces – en ook tussen ‘van bovenaf’-projecten van de overheid en het bedrijfsleven, en ‘van onderaf’-projecten van bewoners.”

Overheden en burgers hebben geen winstoogmerk, bedrijven wel. Hoe kan dat samengaan?

Krijn: “In de samenwerking met verschillende partijen is transparantie nodig, zodat iedereen weet wie wat verdient. Je krijgt coöperatieve projecten niet van de grond zonder de mensen die daar veel tijd in steken te betalen. Dat is wat anders dan rendementseisen die de warmteprijs opjagen. Naar mijn idee moet warmte tegen een op de kostprijs gebaseerd tarief worden geleverd. Winst is nodig om buffers op te bouwen en nieuwe projecten te starten, maar als het geld alleen naar aandeelhouders gaat, loopt het spaak.”

Lucie: “Wij hebben een warmteleverancier die vanuit maatschappelijke betrokkenheid wil samenwerken om Warm Heeg samen voor elkaar te krijgen. Met een eerlijke beloning voor arbeid, maar zonder winstoogmerk. Dat kan bij ons ook niet anders, want de huizen in Heeg staan zo ver uit elkaar dat het voor een commerciële insteek niet uit kan.”

Waarom is de collectieve inzet voor de warmtetransitie belangrijk?

Krijn: “In de wereld van gas en stroom gebruiken verschillende aanbieders hetzelfde net. Een warmtenet is per definitie lokaal en vaak zijn er maar een of twee bronnen. Je creëert dus al snel monopolyposities, dat lijkt mij niet wenselijk. Bovendien gaat warmte over de huizen en manier van leven van mensen. Dat vind ik ook een argument om het coöperatief aan te pakken.”

Lucie: “Voor Warm Heeg is de motivatie een betaalbare, duurzame oplossing. Oftewel zorgen dat inwoners een warmtevoorziening krijgen tegen een zo gunstig mogelijk tarief. En ook dat we zeggenschap houden over onze warmtevoorziening en geld zo veel mogelijk in de regio blijft.”

Bijeenkomst in Heeg in juli 2023 over de resultaten van de klantcampagne. Deze inwoners zijn allemaal klant geworden van het collectieve warmtenet.